تجلی قرآن و عترت در حماسه عاشورا

 

حسینعلی عرفانی


 

بررسی آیات مربوط به امام حسین (ع) در قرآن و جایگاه قرآن در حرکت ایشان از مدینه تا کربلا 
 

قرآن کریم یگانه شاهراه رستگاری انسان و رسیدن به سعادت است. جز در پرتو نورانی آیات کتاب خدا راه گریزی از جهل، گمراهی و غفلت نیست. اهل بیت پیامبر (ص) پرچمداران هدایت و در حقیقت ترجمان راستین قرآن و فصل الخطاب بوده و همچون قرآن، تنها راه هدایت و تمثل صراط مستقیمند. قرآن و عترت در واقع یک حقیقتند و هر یک تبلور تمام عیار موهبت، رحمت و هدایت آسمانی اند؛ حقیقتی جاویدان که یکی بدون دیگری نمی تواند تفسیر و تبیین شود. به هر کدام که رجوع شود و در آن تعمق و تفکر گردد، تو را به سوی دیگری می خواند. در ژرفای قرآن به حضور اهل بیت (علیهم السلام) می رسی و با دقت و توجه در سیطره نظری و عملی اهل بیت (علیهم السلام) به محتوا و مفهوم آیه های قرآن رهنمون می شوی. در این میان نور هدایت حسین بن علی (ع) فروزان تر و آتش عشق او پر نفوذتر و تأثیرگذارتر است و این چیزی جز اراده حق نیست که حسین (ع) چراغ هدایت و کشتی نجات بشریت از اول تا به ابد باشد. تأمل و تدبر در آیات قرآن در حقیقت به شناخت و آگاهی از امام (ع) نیز منجر می شود و این بدان معناست که هر یک از ثقلین به مثابه میزان و معیار، صحت و سقم دیگری را حکایت می کند. در این نوشتار ابتدا به آیاتی از قرآن که درباره اهل بیت (علیهم السلام) و امام حسین (ع) است اشاره و سپس به همراهی و همگامی قرآن در طول مسیر حرکت امام (ع) از مدینه تا کربلا پرداخته می شود.

آیات فراوانی درباره امام حسین (ع) وجود دارد که از نگاه مفسرین بعضی آیات مستقیماً درباره حضرت است؛ برخی در شأن یا تطبیق بر امام حسین (ع) می باشد و بعضی نیز بر اهل بیت (علیهم السلام) و به تبع آنان امام حسین (ع) دلالت می کند.

آیه مباهله: هرگاه بعد از علم و دانشی که (درباره مسیح) به تو رسید، کسانی با تو به محاجه و ستیزه برخیزند به آنها بگو پیامبر، ما فرزندان خود را دعوت می کنیم شما هم فرزندانتان را، ما زنان خویش را دعوت می کنیم شما نیز زنانتان را، ما از نفوس خود دعوت می کنیم شما هم از نفوس خود. آنگاه مباهله کنیم؛ و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم. (1)
تقریباً همه مفسران شیعه و سنی تصریح کرده اند که آیه مباهله در حق اهل بیت پیامبر (ص) نازل شده و ایشان نیز تنها کسانی را که همراه خود به میعادگاه بردند، حضرت علی (ع)، حضرت زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بود و در نتیجه جای هیچ شک و تردیدی نیست که منظور از «ابناءنا» در این آیه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است. گواه این امر هم روایات متعددی است که از اهل تسنن و شیعه نقل شده و به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) کلمه «ابن رسول الله» اطلاق شده.

آیه تطهیر: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» (2)
همانا خداوند اراده فرموده که ناپاکی و پلیدی را از شما اهل بیت دور گرداند و شما را کاملاً پاک و طاهر سازد. «رجس» در لغت به معنی پلیدی و آلودگی است. علاوه بر اینکه به این آیه استناد می شود و عصمت اهل بیت (علیهم السلام) ثابت می گردد، اطلاق آن را بر اهل بیت (علیهم السلام) نیز تأکید می کند. گویند این آیه در منزل ام سلمه همسر پیامبر (ص) نازل شد و آن حضرت، علی، فاطمه، حسن و حسین را فرا خواند و در زیر جامه و عبای خود جمع کرد و ضمن تلاوت این آیه فرمود: خدایا اینان اهل بیت من هستند، آنها را از پلیدی ها پاکشان گردان.
برای اینکه این قضیه به اطلاع مردم و اصحاب برسد و عموم مردم از آن آگاه شوند، مدت ها هر روز صبح هنگام رفتن به مسجد از در خانه فاطمه می گذشت و آنان را با عنوان اهل بیت خطاب می فرمود و به نماز فرا می خواند و آیه تطهیر را تلاوت می کرد. عده ای گمان کرده بودند این آیه درباره زنان پیامبر نازل شده و کس دیگری را در بر نمی گیرد اما احادیث و روایات متعددی وجود دارد که از طریق شیعه و سنی وارد شده و همگی گویای این حقیقت است که این آیه اختصاص به همان پنج نفر دارد و سایرین را در بر نمی گیرد. (3)
آیه اولی الامر: «اطیعوالله و اطیعوالرسول و اولی الامرمنکم» (4) از خدا و رسول و نیز از اولی الامر پیروی کنید. درباره اولی الامر در این آیه دو قول وجود دارد: عده ای می گویند آنان امرا هستند و همه خلفا و امیران را شامل می شود اما در روایات متعددی که از پیامبر اسلام (ص) نقل شده منظور از اولی الامر، امامان دوازده گانه اند که نام و مشخصات هر یک توسط آن حضرت به طور صریح و دقیق بیان شده که از جمله آنها حدیث جابر است که در آن نام یکایک ائمه معصومین از علی (ع) تا حضرت ولی عصر (عج) ذکر شده. (5) پس طبق این آیه اطاعت و فرمانبرداری از اولی الامر واجب شده بنابراین اطاعت و پیروی از دستورات و بیانات امام حسین (ع) لازم و واجب است.

طبق آیه«قل لا اسئلکم علیه اجرالاالمودة فی القربی» (6) محبت و دوستی امام حسین (ع) از امت اسلامی خواسته شده زیر امام حسن (ع) در خطبه ای این چنین فرمودند: منظور خدا از اقتراف حسنه و کار نیک انجام دادن در این آیه مودت و دوستی ما اهل بیت است.
«و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا» کسی که مظلوم کشته شد برای ولی او سلطه قرار دادیم. (7) یکی از القاب امام حسین (ع) مظلوم است که بیشتر با نام او همراه است؛ مانند السلام علی الحسین المظلوم الشهید. (8) آیه یاد شده به احترام خون انسان ها و حرمت شدید کشتن آنان اشاره دارد. در روایتی این مفهوم به شهادت سیدالشهدا (ع) تطبیق داده شده. فردی از امام صادق (ع) از تفسیر آیه پرسید. حضرت فرمودند: «هو الحسین بن علی قتل مظلوما و نحن اولیاه و القائم منااذقام طلب بثارالحسین» او حسین است که مظلومانه کشته شد و ما اولیاء او هستیم و قائم ما هنگام ظهور به خونخواهی حضرت قیام خواهد کرد. (9)

« مرج البحرین یلتیقیان* بینهما برزخ لایبقیان*... یخرج منهما اللوء لوء و المرجان» (10) این آیات همانند آیات دیگر سوره الرحمن نعمت های الهی را یادآوری می کنند و می فرمایند خداوند دو دریای مختلف را در کنار هم روانه کرد و با اینکه با یکدیگر تماس و برخورد دارند ولی هیچکدام بر دیگری طغیان و غلبه نمی کند چون در میان آن دو برزخی قرار داده شده که مانع از طغیان و غلبه یکی بر دیگری می شود. از آن دو دریا مروارید و مرجان خارج می شود.
ابتدا لازم به ذکر است که آیات قرآن ظاهر و باطنی دارند به همین دلیل ممکن است یک آیه دارای چندین معنا باشد و آنچه در روایات برای تفاسیر آنها آمده از بطون قرآن است که از ائمه رسیده و منافاتی با ظاهر آن نداشته باشد. در حدیثی از امام صادق (ع) در تفسیر آیات مذکور آمده: علی (ع) و فاطمه (س) دو دریای عمیقند که هیچیک بر دیگری تجاوز نمی کند و از این دو دریا لوءلوء و مرجان یعنی حسن و حسین خارج شده اند (11). در روایت دیگری نیز آمده منظور از دو دریا علی و فاطمه و منظور از برزخ و حائل میان آن دو رسول خدا و مقصود از لوءلوء و مرجان حسن و حسین هستند. (12)

تجلی قرآن از مدینه تا کربلا 
 

در مسیر حرکت امام حسین (ع) از مدینه تا کربلا اتفاقات و حوادث قابل تأمل و شگفتی رخ داد و حضرت در مقابله و مواجهه با هر کدام با تأسی و استفاده از قرآن حرکت خود را قاطعانه و محکم پیش می بردند.

در مدینه هنگامی که مروان نماینده یزید مأمور شده بود تا از امام حسین (ع) هر طور که شده بیعت بگیرد اما رو به مروان کرد و فرمود: وای بر تو، تو پلیدی در حالی که ما خانواده ای هستیم که خدا در مقام و منزلت ما فرموده: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» و پس از آن از بیعت با یزید ممانعت کردند و به سوی مکه حرکت نمودند.
هنگام خروج از مدینه نیز این آیه را تلاوت فرمودند که «فنخرج منها خائفا یترقب قال رب نجنی من القوم الظالمین». (15) این آیه را خداوند از قول موسی (ع) می فرماید که هنگامی که از ترس فرعون به سوی مدین می رفت، گفت: پروردگارا مرا از قوم ستمکار نجات بده.
آنگاه که امام حسین (ع) به سوی مکه رهسپار شدند گروه هایی از جنیان و فرشتگان برای یاری آن حضرت حاضر شدند اما امام این آیات را تلاوت فرمودند: «اینما تکنوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیدة». (16)

هر جا باشید ولو در برج های استوار و سر به فلک کشیده. مرگ شما را فرا می گیرد؛ و همچنین آیه «لبرز الذین کتب علیهم القتل الی مضاجعهم» (17) کسانی که کشته شدند در سرنوشتشان نوشته شده بود (با پای خویش) به قتلگاه خود رهسپار می شدند.

در شب سوم شعبان سال 60 همین که وارد مکه معظمه گردید، چون وارد شد این آیه را تلاوت فرمود: «و لما توجه تلقاء مدین قال عسی ربی این یهدینی سواء السبیل». (18) این آیه را خداوند درباره احوالات موسی (ع) فرمود. موقعی که متوجه شهر مدین شد، گفت: امید است پروردگار من، مرا به راه راست هدایت نموده و به مقصود برساند.

 در مکه نیز هنگامی که با ابن عباس به گفت وگو مشغول بودند درباره بنی امیه این آیات را تلاوت کردند: «انهم کفروا بالله و برسوله و لایاتون الصلاة الا و هم کسالی» آنان به خدا و پیامبر او کفر ورزیده و جز با حالت کسالت به نماز نپرداخته اند (19)؛ و همچنین آیه «یرائون الناس و لایذکرون الله الا قلیلا» با مردم ریاکاری می کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی کنند؛ و آیه «مدبرین بین ذلک لا الی هولاء و لاالی هولاء و من یضل الله فلن تجد له سبیلا» یعنی در این میان (بین کفر و ایمان) سرگشته اند نه جزو آنان (مومنان) و نه جزو اینان ( نامومنان) و هر کسی که خداوند در گمراهی واگذاردش هرگز برای او بیرون شدنی نخواهد یافت (20) در انتها فرمودند: «کل نفس ذائقه الموت و انما توفون اجورکم» هر جانداری چشنده طعم مرگ است و بی شک در روز قیامت پاداش هایتان را به تمامی خواهند داد (21).
در آستانه عید قربان که امام حسین (ع) به دلیل شدت فشار ها و ناامنی موجود تصمیم به خروج از مکه و حرکت به سوی کربلا گرفتند، نماینده یزید که مأمور شده بود یا بیعت از امام بگیرد یا او را به شهادت برساند در راه مکه راه را بر امام و اهل بیتش بست و درگیر شدند. به امام حسین (ع) گفتند: می ترسیم شما بین مردم شکاف بیفکنی! حضرت این آیه را تلاوت فرمودند: «لی عملی و لکم عملکم انتم بریئون مما اعمل و انا بریء مما تعملون» عمل من از آن من و عمل شما از آن شماست. شما از آنچه من می کنم بری و برکنارید و من از آنچه شما می کنید بیزار. (22)

در وسط راه بود که خبر خیانت مردم کوفه و شهادت پسرعم امام (مسلم بن عقیل) به ایشان رسید. فرزدق شاعر معروف در بین راه مکه و عراق به امام چنین گفت: چگونه به طرف عراق می روی در حالی که پسرعموی تو را کشته اند؟ امام بلافاصله پس از شنیدن خبر فرمودند: «انا لله و انالیه راجعون».

سپس به حرکت خویش ادامه دادند تا اینکه با سپاهیان حربن یزید ریاحی رو به رو شدند و مجبور به فرود آمدن در کربلا گردیدند. حر به امام گفت: چرا آمده ای؟ فرمود: نامه های دعوت شما مرا به اینجا آورد ولی حالا پشیمان شده اید؛ و این آیه را تلاوت فرمود: «فمن نکث فانما نکث علی نفسه» پس هر کس که پیمان شکند همانا به زیان خویش پیمان شکسته است. (23)
همین که فرماندار کوفه (عبیدالله بن زیاد) نامه رسمی برای حر فرستاد که راه را بر حسین ببندد و او نامه را به امام عرضه داشت، امام این آیه را تلاوت فرمودند: «و جعلناهم ائمه یدعون الی النار...» و آنان را پیشوایانی خواندیم که به سوی آتش دوزخ دعوت می کنند و روز قیامت یاری نمی یابند. (24)

در روز عاشورا نیز در بحبوحه جنگ آیاتی را تلاوت فرمودند که علاوه بر رسوا کردن دشمن، به بیان اهداف و مقاصد خویش از جنگ پرداختند تا آنان که در لشکر یزید بودند این کلمات را شنیده باشند و خود راه خود را انتخاب کنند. «فاجعلوا امرکم و شرکائکم ثم لایکن امرکم ثم اقتضوا الی و لا تنظرون» شما با شریکانی که قائلید کارتان را هماهنگ و عزمتان را جزم کنید، سپس در کارتان پرده پوشی نکنید، آنگاه کار مرا یک سره نمایید و مهلتم ندهید. (25)
در ادامه فرمودند: «انما ولی الله الذی نزل الکتاب و هو یتولی الصالحین» سرور من خداوند است که این کتاب آسمانی را فرو فرستاده و او دوستدار شایستگان است. (26)
در انتها نیز فرمودند: «اعوذ بربی و ربکم من کل متکبر لا یومن بیوم الحساب» یعنی من به پروردگار خود و پروردگار شما از شر هر متکبری که به روز حساب ایمان ندارد، پناه می برم (27) و با این اذکار بود که به میدان نبرد شتافت و جانانه در راه خداوند متعال به شهادت رسید.

سوره امام حسین (ع)
 

در میان شیعه امامیه معروف است که سوره فجر سوره امام حسین (ع) است و آن به خاطر روایتی است از امام صادق (ع) که فرمودند: سوره فجر را در هر نماز واجب و مستحب بخوانید. «فانما سوره للحسین بن علی» که سوره حسین بن علی (ع) است (13) و دیگر اینکه صاحب نفس مطمئنه را که در آیات آخر این سوره آمده، امام حسین (ع) معرفی کرده اند و همین امر شاید مهم ترین علت شهرت این سوره به نام امام حسین (ع) باشد؛ چنان که در روایت دیگری از امام صادق (ع) می خوانیم: «یا ایتهاالنفس المطمئنه» را نشنیده ای؟ منظور از این آیه، امام حسین (ع) است. او صاحب نفس مطمئنه و راضیه و مرضیه است. یاران او نیز از دودمان رسالتند و در روز رستاخیز از خداوند راضی و خدا نیز از آنان راضی است. (14)

پی نوشت ها :
 

1- آل عمران/61.
2- احزاب/33.
3- مجمع البیان ج 8ص375 المیزان ج 16ص336.
4- نساء/59.
5- تفسیرصافی ج1 ص 366.
6- شوری/23.
7- اسراء/33.
8- مفاتیح/148.
9- تفسیرنورالثقلین ج4 ص 182.
10- الرحمن/19 تا 22.
11- تفسیرقمی ج2 ص 322.
12- البرهان ج5 ص 266.
13- تفسیرنور الثقلین ج5 ص 571.
14- بحارالانوار ج36 ص 131.
15- قصص/21.
16- نساء/78.
17- آل عمران/154.
18- قصص/22.
19-توبه/54.
20-نساء/141 و 142.
21- آل عمران/185.
22- یونس/41.
23- فتح/10.
24- قصص/41.
25- یونس/71.
26- اعراف/196.
27- غافر/27.